Dhameystirka dastuurkha Soomaaliya oo halis ugu jira in uu u hakado awood qabiil

[Deeq A.]

Muqdisho (Caasimada Online) – Dadaallada Soomaaliya ee lagu dhammeystirayo Dastuurka ku-meel-gaarka ah ayaa halis ugu jira in ay istaagaan, iyadoo ay sabab u yihiin saameynta weli xooggan ee nidaamka ku saleysan qabiilka iyo kalsooni-darrada ka jirta hay’adaha rasmiga ah ee dowliga ah, sida lagu sheegay warbixin cusub oo ay soo saartay hay’adda International IDEA toddobaadkan.

Daraasadda, oo lagu eegay habka maamul ee Galmudug iyo Hirshabelle—labada dowlad-goboleed ee ugu nugul Soomaaliya—ayaa muujisay in odayaasha dhaqanka, xeerarka caadiga ah, iyo heshiisyada awood-qaybsiga ee aan sharciyeysneyn ay weli door ka weyn ka ciyaarayaan qaab-dhismeedka siyaasadeed marka la barbar dhigo sharciyada heer qaran ama federaal.

Inkasta oo ay jiraan hannaan sharciyeed oo loogu talagalay mideynta maamulada hoose, haddana xaqiiqada dhabta ah ayaa ah in go’aamada muhiimka ah lagu gaaro wadaxaajoodyo qabiil iyo heshiisyo ku-meelgaar ah.

“Xeerarka dhaqanka iyo siyaasadda qabiilka ayaa si weyn u hagaya sida maamulka deegaanka u shaqeeyo,” ayay qoreen Winluck Wahiu iyo Adem Kassie Abebe, oo qoray warbixinta. “Sharciyada rasmiga ah wali si buuxda looguma dhaqmo qaybo badan oo dalka ah.”

Warbixinta ayaa soo baxday iyadoo uu cirka isku shareerayo khilaafka u dhexeeya dowladda federaalka iyo dowlad-goboleedyada. Bishii Maarso, baarlamaanka federaalka ayaa ansixiyay wax-ka-beddel lagu sameeyay dastuurka, si dalka loogu wareejiyo nidaamka madaxweyneyaasha. Puntland, oo ah mid ka mid ah gobollada ugu xasilloon, ayaa diiday tallaabadan, waxayna xiriirka u jartay dowladda dhexe, iyagoo ku eedeeyay inay si kali-talisnimo ah u dhaqmeyso.

Inkasta oo madaxda dowladda dhexe ay taageerayaan federaaleynta iyo dib-u-habaynta dastuurka, warbixintu waxay muujineysaa in dadaalladaas ay carqaladeeyaan is-diiddooyinka ka dhex jira awoodaha hoose.

Galmudug gudaheeda, golayaasha degmooyinka waxaa inta badan lagu dhisaa heshiisyo qabiil halkii ay ka ahaan lahaayeen kuwo laga soo doorto doorashooyin. Sidoo kale, xuduudaha degmooyinka ayaa loo beddelay si waafaqsan danaha siyaasadeed ee beelaha halkii laga raaci lahaa shuruucda ama nidaamka maamulka, taasoo dhalisay walaac ah in la musuqmaasuqo matalaadda ka hor doorashooyinka guud ee soo socda.

Hirshabelle oo wajaheysa caqabado maamul oo adag

Dowlad-goboleedka Hirshabelle, oo la dhisay 2016, ayaa la tacaalaysa dhibaatooyin maamul oo sii murugsan. Khilaafaadka beelaha, jiritaanka kooxo hubeysan, iyo ilaha dhaqaale oo kooban ayaa curyaamiyay awoodda dowladda. Inta badan degmooyinka gobolkaasi waxay u shaqeeyaan si madaxbannaan ama waxa maamula Al-Shabaab. Inkasta oo Hirshabelle ay 2018 ansixisay sharci dowladeed oo dib loogu soo celinayo golayaasha degmooyinka, haddana waxaa yar degmooyin si hufan u dhaqan geliyay sharcigaas.

Warbixinta waxay sidoo kale muujisay in mas’uuliyiinta heer federaal iyo dowlad-goboleed ay marar badan hareer maraan sharciga si ay u saameeyaan habka loo magacaabo hoggaanka degmooyinka.

Tallaabooyinkaas waxaa lagu wajahaa odayaasha dhaqanka oo loo adeegsado sidii albaab laga soo galo awoodda. Dhankooda, odayaasha beeluhu waxay isku dayaan inay xilal u helaan xubnaha beelahooda, taasoo abuureysa nidaam siyaasadeed oo ku dhisan is-xulafeysi iyo hay’ado daciif ah.

“Mas’uuliyiinta heer dowladeed iyo heer federaal waxay farageliyaan maamulka hoose si ay u dhisaan xulafo siyaasadeed halkii ay ka dhisi lahaayeen hay’ado dowladeed,” ayay warbixintu xustay. “Tani waxay dhaawacaysaa madax-bannaanida iyo sumcadda golayaasha deegaanka.”

Dastuurka oo wali aan la dhammeystirin

Soomaaliya waxay ansixisay dastuurka ku-meel gaarka ah sanadkii 2012 kadib wada-tashi dheer oo qaran. Inkasta oo uu ahaa dukumenti ku-meelgaar ah, weli lama marin afti qaran mana dhammaan. Golaha Wadatashiga Qaranka—oo ka kooban madaxda federaalka iyo kuwa dowlad-goboleedyada—ayaa horey isugu raacay qodobo muhiim ah sida awood-qaybsiga iyo qaab-dhismeedka amniga. Si kastaba, horumarka dhabta ah ee lagu gaarey dhammeystirka dastuurka ayaa ahaa mid gaabis ah oo muran siyaasadeed hareeyay.

Qaabka dowladnimo ee Soomaaliya waxaa si rasmi ah u kala qeexaya laba heer: dowladda federaalka iyo dowlad-goboleedyada. Maamulada hoose waa in ay hoos yimaadaan dowlad-goboleedyada, hase yeeshee Sharciga Maamulka Hoose ee 2013 iyo qorsheyaal kale oo xigay sida Qorshaha Wadajir ayaa lagu doonayay in la mideeyo tilmaamaha guud ee maamulka degmooyinka, oo ay ka mid yihiin canshuuraha, dhismaha golayaasha, iyo bixinta adeegyada.

Warbixintu waxay muujisay in hannaanadan loo hirgeliyay si aan joogto ahayn. Xaqiiqda dhabta ah waxay tahay in beelaha, maxkamadaha shareecada, iyo heshiisyada deegaanka ay weli yihiin dariiqyada ugu muhiimsan ee lagu xalliyo khilaafaadka, lagu qaybiyo kheyraadka, iyo lagu magacaabo mas’uuliyiinta deegaanka, gaar ahaan meelaha miyiga ah iyo degmooyinka yaryar.

Galmudug iyo Hirshabelle gudaheeda, degmooyinka cusub ayaa inta badan aan lahayn xuduudo cad iyo awood maamul oo muuqata. Halkii laga dooran lahaa golayaal deegaanka, waxaa badanaa lagu magacaabaa iyada oo la adeegsanaayo wasaaradaha dowlad-goboleedyada ama odayaasha dhaqanka, iyadoo lagu saleeyo awood-qaybsiga beelaha. Tani waxay dhalisaa muran ku saabsan matalaadda beelaha, waxayna dib u dhigtaa hawlgalka dowladnimo, halka ay sidoo kale dhaawacdo kalsoonida shacabka.

“Xalalka ku saleysan qabiilka waxay bixiyaan dabacsanaan siyaasadeed, balse sidoo kale waxay dhaliyaan xasillooni darro joogto ah,” ayay qorayaashu sheegeen. “Iyadoo aan la dhisin saldhig sharciyeed adag iyo ka-qaybgal bulsho oo ballaaran, golayaasha deegaanka waxay weli u nugul yihiin in si gaar ah loo adeegsado.”

Talooyin: La shaqeynta dhaqanka iyo dib-u-habayn

Warbixinta waxay ku talinaysaa in hay’adaha dowladda Soomaaliya ay si xeel-dheer ula shaqeeyaan nidaamyada dhaqanka, halkii ay isku dayi lahaayeen in gabi ahaanba la beddelo. Waxay ku baaqeysaa in dib-u-habaynta dastuurka laga bilaabo heer hoose, iyadoo la aqoonsanayo adkeysiga nidaamyada dhaqanka iyo diinta, lana ballaariyo helitaanka adeegyada iyo isla xisaabtanka.

Sidoo kale, qorayaashu waxay carrabka ku adkeeyaan muhiimadda ay leedahay in haweenka iyo dhallinyarada si ballaaran loogu daro maamulka hoose, ayna jirto baahi weyn oo loo qabo in la caddeeyo nidaamka wax-qaybsiga dakhliga ee u dhexeeya dowladda dhexe iyo dowlad-goboleedyada. Waqtigan xaadirka ah, maamulada degmooyinka badankood ma haystaan dhaqaale ku filan ama sharci cad oo hagaya shaqadooda.

Soomaaliya waxay gaartay horumar la taaban karo 20-kii sano ee la soo dhaafay, oo ay ka mid yihiin dhismaha shan dowlad-goboleed iyo baarlamaan federaal ah. Si kastaba, warbixintu waxay uga digeysaa in haddii aan si dhab ah loo wajahin xaqiiqooyinka ka jira heerarka hoose ee dowladnimo, ay jirto halis ah in siyaasadda dalka ay sii kala fogaato.

“Dastuurka Soomaaliya waa in lagu dhisaa kaliya ma ahan Muqdisho, balse sidoo kale laga dhisaa degmooyinka iyo tuulooyinka ay shacabka si toos ah ugu nool yihiin maamulka,” ayay warbixintu ku soo gabagabeysay.